Олунньу диэн онус ый бүтүүтүн бэлиэтэ. Түҥ өйдөбүлүнэн олунньу онус ыйа төгүрүк сыл тиһэх ыйа. Төгүрүк сыл хараҥа, тымныы аҥара – дьыл бүтэр. Олунньу ый 11-н бүтэһик күнүгэр былыргылар “Ынах таҥарата” диэни бэлиэтииллэрэ. Олунньу 12 күнүгэр дьыл оҕуһун бастакы муоһа тостор. Олунньу 24-с күнүгэр иккис муоһа тууллан түһэр.
Кыра Одун чугаһыыр. Одун – ахсыс халлаан айыыта. Кини – Орто дойду буор кута буолар. Одун – төрүт буор кут. Халлаан күннэрин, киһи бодотун – одун үөскэппит. Одун Хаан курдук дьылҕаны оҥорор эбит. Уратылара, суолталара – билиини таһаарыы. Оттон Одун Хаан – дьылҕа дьиҥнээҕин бу кэмҥэ оҥорор.
Олунньу маҥнайгы күнэ — дьыл оройо. Дьыл уһуна - 220 хонук. Бу кыстык кэмэ. Дьыл саҕаламмыта 110 хоммутун кэннэ - олунньу 1 күнүн Дьыл оройо диэн ааттыыллар. Кыһыҥҥы хонук аҥара бүтэр. Кыстыкка бэлэмнэммит ас аҥара сиэниллэр. Маҥхааһайга бурдук, кыбыыга от лоп курдук аҥара хаалбыт буоллаҕына, үчүгэйдик сыл тахсыахха сөп.
Олунньуга – саас кэлиитин уонна хайдах сайын кэлэрин буолуоҕун бэрэбиэркэлииллэр. Ый хаһыс күнүгэр сылыйар да, кэлэр ыйга ол кэмҥэ бэлиэтээһин буолар. Олунньуга сылаас, былыттаах буоллаҕына - сайына кураан, тымныы буоллаҕына – сайына ардахтаах. Тымныы тостор, сис былыта олунньу 15-20 күннэригэр буолаллар.
Олунньу ый билгэлэрэ
Олунньу 1 күнэ. Дьыл оройо буолар. Кыһынны хонук аҥара бүтэр. Кыстыыр от аҥарыттан итэҕэһэ суох хааллаҕына, үчүгэйдик сыл тахсыллар. Бу күн хайдаҕый да, ый бүтүүтэ оннук буолуоҕа. Былыта суох, күннээх буоллаҕына - саас эрдэ кэлэр. Тыатааҕы арҕаҕар сытан эргийэр, биирдэ ытыһын саланар.
Олунньу 2 күнэ. Ый дьиэлэннэҕинэ - мөлтөх үүннүүлээх сайыҥҥа диэн. Күн орто күннээх буоллаҕына - эрдэтээҥҥи саас, оттон былыттаах буоллаҕына - хойукка диэри тыалырар.
Олунньу 10 күнэ. Хайах хостуур күн тыалырдаҕына - сайына ардахтаах буолар.
Олунньу 12 күнэ. Иккис Охонооһойоп. Дьыл оҕуһун бастакы муоһа тостор, куйуурдааһыны саҕалыахха сөп. Сырдык кэм уһуна 9 чаас буолар.
Олунньу 15 күнэ. Бу күн тыалырдаҕына – сааһа хатааһыннаах буолар.
Олунньу 24 күнэ. Үһүс Охонооһойоп. Дьыл оҕуһун иккис муоһа тостор. Сырдык кэм уһуна 10 чааска тэҥнэһэр.
КИИН УЛУУСТАРГА
Олунньу ый, киин улуустарга урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ балай эмэ сымнаҕас буолара сабаҕаланар. Олунньу ыйга хаар олох суох буолууһу. Бу ый I-кы дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ тымныы соҕус буолууһу, күнүһүн -35С-37С кыраадыс, түүнүн -45С-41С буолар, кыраһа хаара кэмчи. Онтон II-с дэкээдэтигэр сөҥүүтэ суох балай эмэ сылыйар, күнүһүн -35-31С кыраадыс, түүнүн -41С -35С кыраадыс тымныйар. III-с дэкээдэҕэ хаара олох суох буолар, халлаан улам сылыйар. Күнүһүн -27С-24С кыраадыс, түүнүн -34С -30С кыраадыс тымныы буолара күүтүллэр.
БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАРГА
Бүлүү эҥэр улуустарга киин оройуоннарга курдук олунньу ый эмиэ балай эмэ сымнаһыар буолууһу, дьэ ол оннугар I-кы дэкээдэҕэ кыратык хаардыаҕа.
I-кы дэкээдэ урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ сылаас күнүһүн -37С-33С кыраадыс, түүнүн -43С-39С тымныы буолуоҕа, кыратык хаардыыр. II-с дэкээдэҕэ хаар эмиэ суох буолуоҕа күнүһүн -30-29С кыраадыс, түүнүн -38С -30С тымныйара күүтүллэр. III-с дэкээдэҕэ хаара суох итиэннэ былыттаах буолан улахан тымныылар түһүө суохтара. Күнүһүн-24С-21С кыраадыс, түүнүн -29С -25С тымныы буолара сабаҕаланар.
ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ КУОРАТТАРЫГАР
Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга олунньу ый I-кы дэкээдэтэ кыра хаардаах буолуоҕа, ол түмүгэр былыттаах күннэрэ баһыйаннар улахан тымныылар түспэттэр. Бу ый I-кы дэкээдэтэ урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ тымныы буолуоҕа. Күнүһүн -37С-32С кыраадыс, түүнүн -45С-40С тымныы түһэр. II-с дэкээдэ хаара суох, күнүһүн -20С-17С кыраадыс, түүнүн -27С -23С кыраадыс тымныйар. III дэкээдэҕэ да хаара олох суох, көннөрү тымныйар. Күнүс -20С-16С кыраадыс, түүнүн -27С - 24С тымныы буолар.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:
Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, ол гынан баран урукку сыллары кытары тэҥнээн көрдөххө, бу ааспыт тохсунньу уонна саҕаламмыт олунньу ыйбыт циклоннарын дьайыылара сымнаһыар буолууһу. Хаар кыра соҕус бастакы эрэ дэкээдэҕэ көстөр. I дэкээдэҕэ күнүһүн -40С-36С кыраадыс, түүнүн -46С-42С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -41С-36С кыраадыс, түүнүн -43С-37С кыраадыс тымныйар. III дэкээдэҕэ күнүһүн -36С-33С, түүн -43С-39С кыраадыс тымныйар.
ҮӨҺЭЭ ДЬААҤЫ УЛУУҺА:
Үөһээ Дьааҥы Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы оройуонунан биллэр, олунньу ый бастакы дэкээдэтигэр кыратык хаардыа, онон урукку сыллардааҕар сымнаҕас халлаан буолууһу. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -45С-37С, түүнүн -48С-44С тымнйар. II дэкээдэҕэ балай эмэ тымныйар, күнүһүн -43С-37С, түүнүн -43С-40С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ былыт кэлэринэн сибээстээн арыый да сымныыһык. Күнүһүн -36С-32С, түүнүн -43С-40С кыраадыс тымныйыыһык.
АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА, АЛЛАЙЫАХА УЛУУСТАРЫГАР:
Халыма-Индигиир эҥэр улуустарыгар, бастакы дэкээдэҕэ кыра хаардаах буолар. Урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ лаппа тымныйар. I дэкээдэҕэ күнүһүн -40С-38С, түүнүн -43С-40С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох, көннөрү тымныйар, күнүһүн -32С-23С, түүнүн -42С-39С кыраадыс тымнйар. III дэкээдэҕэ күнүһүн -30С-28С, түүнүн -41С-37С кыраадыс тымныы.
АНААБЫРГА, ӨЛӨӨҤҤӨ, БУЛУҤҤА:
Артика эҥэр улуустарга олунньу ый бастакы дэкээдэтэ хаардаах буолара күүтүллэр.Иккис уонна үһүс дэкээдэлэргэ хаар түһэрэ тохтуур. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн -37С-33С, түүнүн -37С-32С тымныйар. II дэкээдэ хаара суох, эмиэ көннөрү тымныйар. Күнүһүн -33С-38С, түүнүн -34С-40С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -28С-26С, түүнүн -30С-32С кыраадыс буолара күүтүллэр.
"Сана олох" хаhыат
Сэмэн Жендринскэй
Фото: ЯСИА сайттан