Мин, тоҕо маны аҕынным. Үлэһит дьону була сатааһын, эккирэтиһии, тоҕо эрэ сахаларга урукку кэмнэртэн көстөр хартыына. Суох буолбатах. Биллэн туран, ол репрессия кэмнэриттэн бириэмэ, үйэ уларыйда. Ити эрээри, мин санаабар, ол кэминээҕи омооннор хаалбыт кутталлара баар курдук. Мин, хайа баҕарар киһи курдук, төрөөбүт дойдубун олус таптыыбын. Уонна бу кэлин 2-3 сыл анараа өттүгэр саҕаламмыт, норуотунан талыллыбыт дойдум аҕа баһылыгын суукка таскайдаабыт үлүгэр кэмнэрэ, миигин хайдах да, таспынан ааһар кыаҕа суоҕа. Онон, бу бүгүҥҥү күҥҥэ үлэлии олорор Чурапчыбыт улууһун баһылыгар А.Т. Ноговицыҥҥа тэриллибит холуобунай дьыала туһунан 2,5 сыл устата Аммаҕа да, Майаҕа да икки суут көрүүлэригэр иккиэннэригэр биир да сууту көтүппэккэ, общественнай көмүскээччи быһыытынан сырыттым.
Онон эһиэхэ бүгүн бэйэм тус санааларбын уонна кэтээн көрүүлэрбин тиэрдэбин. Тоҕо диэтэргит, Андрей Тимофеевиһы мин эрэ буолуо дуо, бүтүн улуус уонна республика дьоно ытыктыыр, киэн туттар, холобур оҥостор киһибит буоллаҕа. Күн бүгүнүгэр диэри дьонун, норуотун туһугар, тыа хаһаайыстыбатын оройуонун уонна республикатын сайдыытыгар утуйар уутун умнан туран үлэлии сылдьар, ытыктанар киһибит. 90-с сылларга ыһыллыы-тоҕуллуу саҕана, Чурапчытын дьонугар оҥорбут көмөтүн, биһиги, Дьокуускай куорат олохтоохторо умнубаппыт.
Күн бүгүн пандемия ыарыыта аан дойдуну бүрүүкээбит кэмигэр бэйэтэ баһылык быһыытынан толкуйдаан дьиэ кэргэн экономикатыгар болҕомто ууран, түргэнник ситэр салаанан дьарыктанын диэн, дьиэ кэргэттэргэ көмөлөһөн 9 түһүмэхтээх араас көмөлөрү оҥордо. Барыта 330 ыал чэпчэтиилээх теплица, 5300 куурусса, 100 сибиинньэ оҕото улууска аҕалыллыбыт. Биирдиилээн ыаллар хортуоска, оҕурсу олордон, барыта сайын устата 33 мөлүйүөннээх дохуоту аахсыбыттарын суукка итэҕэтиилээхтик туоһулар кэпсээбиттэриттэн киһи эрэ истэн үөрэр, астынар.
Бастаан Аммаҕа буолбут суукка, мин саныахпар саамай сөптөөх уонна сиэрдээх быһаарыы ылыллыбыта. Онно киһини «ол киһи эппит үһү”, “маннык диэбит үһү” диэнинэн сурах хоту буруйдуур сатаммат диэн быыһыыр бириигэбэр саамай сөпкө тахсыбыта. Ону Республика Үрдүкү Суута көтүрэн иккис суут көрүүтүгэр ыыппыта.
Иккиһин көрүүгэ Майа суута Андрей Тимофеевич уоран сиэри эрдэ толкуйдаан, бииргэ үлэлиир дьонун дьаһайан 140 тыһыынча солкуобайы уоран сииргэ быһаарыммыт уонна ол толкуйун олоххо киллэрбит, онон улуус бюджетыгар улахан хоромньуну таһаарбыт диэн буруйдуур бириигэбэри таһаарда.
Дьэ, маннык буруйдааһыны мин кырдьаҕас киһи истэн баран, сүрэҕим тохтуу сыыста. Онно Андрей Тимофеевичкэ төһө эрэ ыарахан буолла дии санаатым. Ол гынан баран киһим, дьиппиэн санаатын көрөн уонна Чурапчылыы кытаанах характердааҕын көрөн итэҕэйдим уонна киһибиттэн астынным.
Андрей Тимофеевич үйэтин тухары норуот туһугар үлэлээн, кэлтэй кэппиэйкэ да харчыны уоран сиэбэтэх, байан-тайан олороро да көстүбэт. Оннооҕор чааһынайыгар бачча сааһырыар диэри, массыыната да суох киһи, ол 140 тыһыынча солкуобайы бюджеттан уоран байаары тугу гынна.
Үҥсээччилэр суукка киллэрбит дьыалаларыгар көстөрүнэн: 1) Андрей Тимофеевич чааһынай тэрилтэттэн күрүө туттаары материал иэс ылбыт уонна күрүөтүн биир эркинин саҥа оҥотторбут. 2) Андрей Тимофеевич бу ылбыт иэһэ төһө сууммалааҕын да, тутуллуор диэри билбэккэ сылдьыбыт. Атыылааччы ханнык да докумены биэрбэтэх, илии баттаппатах, иэһин ирдэспэтэх. Сахалыы толкуйдаатахха үлэҕэ сылдьар киһи бу иэһин умнууга хаалларбыт. Ону көмүскээччи урут суукка барытын дакаастаан көрдөрбүтэ. 3) Суукка буруйдааччы ыҥырбыт бары 16 туоһулара, ол иһигэр үҥсээччилэр эмиэ, судьуйа: “Андрей Тимофеевич эһиэхэ, бу 140 тыһыынчанан мин чааһынай иэспин төлөөн диэн, дьаһал, ыйыы сорудах биэрбитэ дуо”,- диэн ыйытыытыгар “Суох. Оннук суоҕа” диэн биир киһи курдук эппиэти биэрбиттэрэ. 4) Дьэ, бу айдааннаах 140 тыһыынча хайдах, Андрей Тимофеевич тэрилтэттэн ылбыт иэһигэр барда. Үҥсээччилэр “Андрей Тимофеевич улууспут баһылыга 1 сыл 3 ый устата иэһин төлөөбөтө” диэн, улуус иһинэн үлэлиир хаһаайыстыбаннай тэрилтэ салайааччытыгар “Андрей Тимофеевич баһылык чааһынай иэһин 140 тыһыынча солкуобайы төлүүр үһүгүт” диэн бэйэтэ докумены дуогабарын, счет фактуратын уонна накладнойугар (Андрей Тимофеевичка иэс биэрбит материалын суруйан, (сууммата 140 тыһ. солк.) харчыны көһөттөрөр. Харчыны 140 тыһыынча солкуобайы көһөрбүт тэрилтэ улуус иэһэ диэбиттэрэ диэн көһөрөр. Дьэ, маннык хаһаайыстыбаннай тэрилтэттэн алҕаска төлөммүт харчы тоҕо “уоран сиэри”, “баһылык быраабын туһанан”, “дьону булкуйан” диэн, наһаа ыарахан ыстатыйаҕа кубулуйда.
Ити кэмҥэ Чурапчы улууһун администрацията чааһынай тэрилтэҕэ иэстээҕин көрдөрөр докумуоннара суукка үөрэтилиннилэр гынан баран суут хомойуох иһин болҕомтоҕо ылбата.
Дьиҥинэн ылан көрдөххө, улуус чааһынай тэрилтэҕэ иэстээх, иэс сууммата быдан улахан суукка быһаарыллыбыта. Биһиги суукка этэн көрдүбүт, улуус администрациятын уонна чааһынай тэрилтэ үп-харчы сыһыаныгар буккуур тахсыбыт буолуон сөп диэн. Уонна туран, хамсаабыт суумманы чааһынай тэрилтэ бухгалтерскай быраабыланан, төлөбүр барбыт тэрилтэ иэһин сабыахтаах. Оччотугар, тоҕо улууска хоромньу тахсыбыт диэххэ сөбүй? Улуус төлүүрдээх иэһин чааһын төлөөтө диир сатамматый?
Мин толкуйбунан, утары уонна быыһыыр дакаастабыллары дириҥник уонна сиэрдээхтик үөрэтиэххэ баар этэ. Уонна утары көрдөрөр урбаанньыт Андрей Тимофеевичка бөрөкүтэ суох сыһыаннааҕын (силиэстийэ саҕалана илигинэ көстүбүтэ, Андрей Тимофеевичка сааныы баар этэ, суутунан эккирэтиһиэм диэн, ол сыһыан силиэстийэ кэнниттэн, суут да буола турдаҕына, салҕанан бара турбута). Итинник туоһу көрдөрүүтэ сиэрдээх бэрэбиэркэ, үөрэтиитэ суох ылыннылыахтааҕый?
Хомойуох иһин биир да туоһу, бу Андрей Тимофеевич кини бэйэтин чааһынай иэһин төлөөн диэн эппэтэҕэ, соруйбатаҕа диэн суукка баппыыска биэрэн туран бигэргэппиттэрин үрдүнэн, бу дьыала коррупционнай ыстатыйаҕа кубулуйда.
Биһиги Чурапчы улууһун олохтоохторо, Андрей Тимофеевиһы кыра эрдэҕиттэн букатын 60 сааһын туолуор диэри үчүгэйдик билэбит. Кини көнө майгылаах, олус чиэһинэй киһи, Андрей Тимофеевич бу 140 тыһыынча харчыны уорбут диэҥҥэ олох сөпсөспөппүн. Үлэттэн-түбүктэн араас алҕас тахсыан сөп, ол гынан баран, хаһан да уорбут диэҥҥэ мин итэҕэйбэппин.
Дьэ бу тахсыбыт алҕастан сылтаан, хайдах курдук биһиги баар-суох киһибитин, улууспут аҕа баһылыгын «Хотугу сулус” уордьан кавалерын, Россия, республика элбэх наҕараадалардаах, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрсибит киһибитин 2,5 сыл эрэйдээтилэр.
Үйэтин тухары норуотун туһугар чиэһинэйдик үлэлээн кэлбит киһини, 140 тыһыынча инниттэн мааскалаах, автоматтаах дьонунан туттаран хаайыыга укпуттара. Уонна 2,5 сылы быһа суукка соспуттара бу төһө сиэрдээҕий? Аймахтара, чугас дьоно, бэйэтэ төһөлөөх доруобуйаларыгар оҕустарбыттара буолуой. Аны суут буола турдаҕына, бииргэ төрөөбүт эдьиийэ өлбүтэ.
Дьэ, маннык уустук балаһыанньаны барытын уйан, Чурапчытын дьонугар, биэрбит андаҕарын толорон, улууһун ыспакка, баһылык быһыытынан өссө ситиһиилээхтик үлэлээн кэлбитин бары билэ-истэ сылдьабыт. Мин Майа суутугар толору сылдьан истибитим уонна бэйэм санааларбын эппитим. Уонна бу суут Андрей Тимофеевиһы буруйдаах диэн таһаарбыт бириигэбэригэр мин төрүт сөпсөспөппүн уонна ону сыыһанан ааҕабын.
Төһө эмэ Майа суутугар Андрей Тимофеевиһы көмүскээн тыһыынчанан илии батааһыннаах суруктар киирдилэр, ол иһигэр араас улуустартан, республика общественниктарыттан, салалтаттан, биллиилээх дьонтон. Ол да үрдүнэн Майа суута таһаарбыт бириигэбэрэ биһигини көһөрүү соруҥ-муҥун билбит улуус дьонун олус соһутта уонна хомотто.
Сотору кэминэн Республика Үрдүкү суута бу дьыаланы көрүөҕэ. Онно мин маннык этиилээхпин. Майаҕа буолбут суут буруйдаан таһаарбыт бириигэбэрэ сөбө суоҕунан эбэтэр элбэх сокуон кэһиилэрдээх тахсыбытынан бириигэбэри көтүрэргэ уонна саҥаттан суут көрүүтүгэр ыытарга. Салгыы Андрей Тимофеевичка тиксэриллибит буруйдуур ыстатыйаны уларытан уоран сиэһин, коррупция диэни халатностан оҥоһуллубут дьыала диэн саҥа суукка көрөргө.
Андрей Тимофеевиһы бастакы көрүүгэ Амма суута буруйа суоҕунан аахпыта. Иккиһин көрүүгэ Майа суута буруйдаах диэтэ. Онон, «туох-ханнык үһүстээх” диэн мээнэҕэ эппэттэр.
Дьэ, республикабыт Үрдүкү суута Андрей Тимофеввич бары оҥорбут үтүөлэрин учуоттаан, улуус, республика общественноһын санаатын истэн, бу киллэрбит этиибин ылынан сиэрдээх быһаарыныыны ылынарыгар эрэллээхпин. Күндү дьонум-сэргэм, Эһиги, туох дии саныыгытый?
Суруйдум
С.А. Попов-Сэмэн Тумат,
поэт, суруйааччы, литератураны ырытааччы,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта.
Биһиги бу суруллубут ыстатыйаҕа, санаабыт толору сөп түбэһэрин этэн туран, улууспут Аҕа баһылыга А.Т. Ноговицын кырдьыктаах дьыалата кыайарыгар эрэлбит олох улахан. Общественнай көмүскээччи быһыытынан суукка барытыгар сылдьан, суут ис туругун барытын билистибит. Уонна, Үрдүкү Суут дьиҥ кырдьыгы таһаарарыгар эрэлбит улахан.
Общественнай көмүскээччилэр:
Артемьев Д.Е.
СӨ норуодунай артыыһа,
Гудуева Р.П.
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
Павлова Т.В.
СӨ Үөрэхтээһинин үтүөлээх үлэһитэ,
Бушков И.И.
СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ,
Жирков К.Н.
биир дойдулаа5а